• «Μια παρατεταμένη βαθιά ύφεση συμβαίνει όταν ένα μέρος της οικονομίας καταστρέφεται»

• Δεν υπάρχουν μαγικοί δείκτες που να αναφέρουν πότε οι κρατικές δαπάνες είναι υπερβολικές και πότε όχι 

• «Η ελλειμματική δημοσιονομική επέκταση και η συσσώρευση χρέους ήταν απαραίτητα στοιχεία οικονομικής πολιτικής για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κρίσης».

Συνέντευξη στη Χρύσω Αντωνιάδου

Ο Γιάννης Τιρκίδης, Διευθυντής Οικονομικών Ερευνών της Τράπεζας Κύπρου και Πρόεδρος της Εταιρείας Κυπριακών Οικονομικών Μελετών, με αφορμή τη διαδικτυακή συζήτηση που διοργάνωσε η ΕΚΟΜ με θέμα τη «Σύγχρονη Νομισματική Θεωρία» και φιλοξενούμενο τον καθηγητή Γιάννη Κιτρομιλίδη, μας μιλά για τη θεωρία αυτή, για την πανδημία και τον πληθωρισμό. 

Ο κ. Τιρκίδης επισημαίνει πως «δεν είναι τόσο η ανάλυση και οι συστάσεις της σύγχρονης νομισματικής θεωρίας που είναι το πρόβλημα. Είναι οι προϋποθέσεις εφαρμογής της που εγείρουν τις μεγαλύτερες αμφιβολίες».

«Όταν μια υγειονομική κατάσταση έκτακτης ανάγκης αναγκάζει την οικονομία να φρενάρει και να “κλειδώσει”, οι επιλογές πολιτικής δεν είναι και πάρα πολλές. Εάν δεν κάνουμε τίποτα, τότε η παραγωγική σας ικανότητα θα καταστραφεί και βιώσιμες εταιρείες θα πτωχεύσουν». Ο κ. Τιρκίδης εξηγεί ακόμη πως σε μια τέτοια περίπτωση «οι τράπεζες θα εξαντλήσουν τα κεφαλαιακά τους αποθέματα και θα παγώσουν τον δανεισμό, πράγμα που θα οδηγήσει σε μια βαθιά και παρατεταμένη οικονομική ύφεση και όχι απλά σε είναι κυκλικό φαινόμενο». 

Μπορείτε να μας εξηγήσετε τον όρο της σύγχρονης νομισματικής θεωρίας; Πόσο σύγχρονη είναι και πώς τη βλέπουμε στην πράξη;
Η σύγχρονη νομισματική θεωρία μπορεί να μην είναι ούτε σύγχρονη, ούτε νομισματική ούτε θεωρία, όπως θα έλεγαν ορισμένοι από τους επικριτές της. Ωστόσο, έχει προσελκύσει αρκετό ενδιαφέρον την πρόσφατη περίοδο, ειδικά μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και την κρίση χρέους στην Ευρώπη, για τον πολύ απλό λόγο ότι οι συνταγές οικονομικής πολιτικής που επαγγέλλεται, συνηγορούν με την πραγματικότητα, τουλάχιστον φαινομενικά. 

Η νομισματική επέκταση και η ελλειμματική δημοσιονομική πολιτική, για μεγάλο χρονικό διάστημα, δεν οδήγησαν σε κανένα από τα αποτελέσματα που θα προέβλεπε μια ορθόδοξη μακροοικονομική ανάλυση. Τα εθνικά χρέη διογκώθηκαν σε πολλές δυτικές χώρες, αλλά ο πληθωρισμός και τα επιτόκια παρέμειναν χαμηλά και δεν υπήρξε κρίση χρέους ως αποτέλεσμα των ελλειμματικών δημοσιονομικών και της νομισματικής χρηματοδότησής τους.

Ας είμαστε, λοιπόν, δικαιότεροι. Η σύγχρονη νομισματική θεωρία αναφέρει ότι όσο μια χώρα έχει νομισματική αυτονομία, που σημαίνει ότι έχει το δικό της νόμισμα και δανείζεται σε αυτό, τότε τα δημοσιονομικά ελλείμματα και το ύψος του δημόσιου χρέους είναι λιγότερο σημαντικά και λιγότερο περιοριστικά. Επίσης βοηθά εάν το νόμισμα διακυμαίνεται ελεύθερα στις αγορές, χωρίς να είναι συνδεδεμένο είτε με άλλο νόμισμα είτε ακόμα με χρυσό. Κάτι τέτοιο, θα περιόριζε τα όρια οικονομικής πολιτικής γιατί θα χρειαζόταν η μεταφορά πόρων για την υποστήριξη τής συνδεδεμένης ισοτιμίας του νομίσματος.
Έτσι, το πρώτο συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι η ίδια η θεωρία και οι προβλέψεις της δεν ισχύουν για όλα τα έθνη στον κόσμο, αλλά για την επιλεγμένη ομάδα χωρών που απολαμβάνουν νομισματική αυτονομία, έχουν ελεύθερο νόμισμα και μπορούν να εκδώσουν χρέος σε αυτό. Αυτός είναι ο πλούσιος κόσμος τελικά. 

Ποιες οι επιπτώσεις, θετικές ή αρνητικές, της σύγχρονης νομισματικής θεωρίας σε χώρες που απολαμβάνουν νομισματική αυτονομία;

 Η Κύπρος, όπως και οι περισσότερες χώρες μέλη της Ε.Ε., δεν συγκαταλέγονται σε αυτόν τον κόσμο. Όμως σύμφωνα με τη σύγχρονη νομισματική θεωρία,  η ελλειμματική δημοσιονομική πολιτική και η χρηματοδότησή της από τις κεντρικές τράπεζες, θα δημιουργούσε ανάπτυξη που θα είχε οφέλη και για τις υπόλοιπες χώρες που δεν έχουν τη νομισματική αυτονομία που απαιτείται.

Θυμάστε τα επιχειρήματα που ακούγαμε κατά τη διάρκεια της ελληνικής κρίσης ότι η Γερμανία, η οποία είχε τον λεγόμενο δημοσιονομικό χώρο, θα έλυνε το πρόβλημα με δημοσιονομική επέκταση και συσσώρευση χρέους; Η ιστορία δεν είναι φυσικά τόσο απλή, και το πρόβλημα της Ελλάδας δεν θα λυνόταν χωρίς διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, μόνο από μια δημοσιονομική επέκταση στη Γερμανία. Αλλά ούτε και η λεγόμενη σύγχρονη νομισματική θεωρία είναι τόσο απλή και οι συνταγές της δεν είναι μαύρο-άσπρο.
Συνοψίζοντας, η σύγχρονη νομισματική θεωρία αναφέρει ότι για τη χώρα που απολαμβάνει νομισματική αυτονομία, όπως το εξηγήσαμε νωρίτερα, και που εκδίδει το δικό της κυρίαρχο νόμισμα, τότε αυτή η χώρα δεν αντιμετωπίζει τους περιορισμούς στον δημοσιονομικό προϋπολογισμό, όπως τους αντιλαμβανόμαστε με συμβατικούς όρους. Δεν μπορεί ποτέ να μείνει χωρίς χρήματα, αφού αυτή είναι η εκδότης του χρήματος,  και μπορεί πάντα να εκπληρώνει τις υποχρεώσεις της στο δικό της νόμισμα. Στάσεις πληρωμών δεν μπορούν να συμβούν ή είναι εξαιρετικά σπάνιες και τα επιτόκια καθορίζονται από αυτήν. Αυτά αναφέρει η σύγχρονη νομισματική θεωρία.

Παράγει και δημιουργεί πλούτο
Αν αυτή είναι όλη κι’ όλη η ιστορία της σύγχρονης νομισματικής θεωρίας, ακούγεται πολύ εξωπραγματική για να είναι αληθινή. Αλλά οι υποστηρικτές της θεωρίας προσθέτουν λίγο περισσότερο στην ιστορία τους. 
Bέβαια, οι κυβερνήσεις μπορούν να ξοδέψουν περισσότερα αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν όρια. Και αν μπορούμε να είμαστε περισσότερο χαλαροί με τους ελλειμματικούς προϋπολογισμούς δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν όρια ή αρνητικοί συσχετισμοί που θα ανέτρεπαν το προσδοκώμενο αποτέλεσμα.

Αλλά οι περιορισμοί στους προϋπολογισμούς και τις δημοσιονομικές δαπάνες, δεν είναι κάποιος εκ προοιμίου μαγικός αριθμός, ας πούμε 3% του ΑΕΠ για το δημοσιονομικό έλλειμμα, ή 60% του ΑΕΠ για το απόθεμα του δημοσίου χρέους. Ο πραγματικός περιορισμός, αναφέρουν οι υποστηρικτές της, είναι οι πραγματικοί παραγωγικοί πόροι, δηλαδή η δυνατότητα και η αποτελεσματικότητα μιας οικονομίας με όλους τους φυσικούς και ανθρώπινους πόρους της, να παράγει, και να δημιουργεί πλούτο. 

Όλη η γνώση που αποκτήσαμε μέσα στον χρόνο,  όλες οι επενδύσεις μας και η υποδομή που χτίσαμε, αυτά είναι που καθορίζουν τις παραγωγικές μας δυνατότητες. Εάν μια οικονομία λειτουργεί χαμηλότερα από αυτό το δυνητικό επίπεδο παραγωγής και πλούτου, τότε η ελλειμματική δημοσιονομική επέκταση, και η χρηματοδότησή της από την κεντρική τράπεζα δεν θα προκαλεί πληθωρισμό αλλά θα δημιουργεί ανάπτυξη και πλούτο.

Οι μαγικοί δείκτες
Το ύψος των κρατικών δαπανών, το μέγεθος τού ελλείμματος του προϋπολογισμού και το μέγεθος τού δημοσίου χρέους, έστω ακόμα και σε σχέση με το ΑΕΠ, δεν αποτελούν ικανοποιητικούς δείκτες των πληθωριστικών πιέσεων σε μια οικονομία σύμφωνα με τους υποστηρικτές της θεωρίας αυτής. 
Ναι, δεν υπάρχουν μαγικοί δείκτες που να μας αναφέρουν πότε οι κρατικές δαπάνες είναι υπερβολικές και πότε όχι. Ο σωστός δείκτης σε αυτή την περίπτωση είναι το μέγεθος των πρόσθετων δαπανών το οποίο προσμετρείται με το μέγεθος των αδρανών πόρων από τη μεριά της προσφοράς που θα ενεργοποιούνταν από τις πρόσθετες δαπάνες.

Αλλά έχει επίσης σημασία σε ποιους τομείς της οικονομίας γίνονται αυτές οι πρόσθετες δαπάνες.
 
Ελαστική δημοσιονομική πολιτική

Οι κρατικές δαπάνες, όταν είναι υπερβολικές ή όταν δεν στοχεύονται σωστά, μπορεί να προκαλέσουν πληθωρισμό.

Ο πληθωρισμός είναι ο κυριότερος περιοριστικός παράγοντας πολιτικής στη σύγχρονη νομισματική θεωρία. Εκεί όπου εντείνονται οι πληθωριστικές πιέσεις, αναφέρουν οι υποστηρικτές της, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να παρεμβαίνουν, με δημοσιονομικά μέτρα, μειώνοντας τις δαπάνες ή αυξάνοντας τους φόρους. Επομένως, ένα συμπέρασμα όλων αυτών, είναι ότι η δημοσιονομική πολιτική ως μια σειρά προσαρμογών δαπανών και φορολογικών συντελεστών θα πρέπει να έχει ελαστικότητα, να μπορούν να γίνονται γρήγορα οι αναγκαίες αλλαγές.
 
Αυτές οι ιδέες δεν είναι και πολύ νέες. Ο Κέυνς, στον οποίο ανατρέχουν άλλωστε, τα έγραψε στην Πραγματεία του για το Χρήμα και στη Γενική Θεωρία, αλλά ως μέσα που ισχύουν για περιόδους και για συγκεκριμένα προβλήματα και όχι ως ανοιχτές συνταγές πολιτικής. 

Τελικά πόσο ρεαλιστική είναι αυτή η θεωρία;
Έχουμε περισσότερες δυνατότητες τώρα, αλλά η εφαρμογή όλων αυτών των συνταγών είναι πολύ περίπλοκη διαδικασία, κατά την γνώμη μου. Δεν είναι τόσο η ανάλυση και οι συστάσεις της σύγχρονης νομισματικής θεωρίας που είναι το πρόβλημα. Είναι οι προϋποθέσεις εφαρμογής της που εγείρουν τις μεγαλύτερες αμφιβολίες.

Θεωρείτε πως όλα αυτά βγήκαν στην επιφάνεια λόγω και της κρίσης πανδημίας;
Δεν είναι μόνο θέμα της πανδημικής κρίσης, αλλά ευρύτερα της οικονομικής πραγματικότητας, όπως την ξέρουμε από την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και μετά. Μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, η οικονομική μας πραγματικότητα δεν είναι η ίδια. Η οικονομική δραστηριότητα και η πιστωτική επέκταση υποστηρίχθηκαν από τη λεγόμενη ποσοτική χαλάρωση, η οποία είναι στην ουσία άλλο όνομα έκδοσης χρήματος. Ωστόσο, δεν υπήρχε ούτε κρίση χρέους ούτε σοβαρός πληθωρισμός. 
Τα επιτόκια μειώθηκαν στο μηδέν, τα χρέη συσσωρεύτηκαν, χωρίς ουσιαστικές πληθωριστικές πιέσεις. Αλλά ας αφήσουμε τον πληθωρισμό στην άκρη 
και ας προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τις νέες οικονομικές πραγματικότητες μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση και την κρίση της πανδημίας.

Βαθιά ύφεση
Ας ξεκινήσουμε με την πανδημία…

Βέβαια. Όταν μια υγειονομική κατάσταση έκτακτης ανάγκης αναγκάζει την οικονομία να φρενάρει και να «κλειδώσει», οι επιλογές πολιτικής δεν είναι και πάρα πολλές. Εάν δεν κάνουμε τίποτα, τότε η παραγωγική σας ικανότητα θα καταστραφεί και βιώσιμες εταιρείες θα πτωχεύσουν. 

Οι τράπεζες θα εξαντλήσουν τα κεφαλαιακά τους αποθέματα και θα παγώσουν τον δανεισμό. Αυτό οδηγεί τελικά σε μια βαθιά και παρατεταμένη οικονομική ύφεση και όχι απλά σε είναι κυκλικό φαινόμενο. Το φαινόμενο της ύφεσης είναι κυκλικό και συμβαίνει με τακτική συχνότητα και διορθώνει τις υπερβολές και τις ανεπάρκειες του επεκτατικού κύκλου που προηγείται. 

Μια παρατεταμένη βαθιά ύφεση συμβαίνει όταν ένα μέρος της οικονομίας καταστρέφεται. Μπορεί να είναι ένας πόλεμος, μπορεί να είναι η μόνιμη απώλεια μέρους της ολικής ζήτησης ή μπορεί να είναι η διακοπή της παραγωγικής δραστηριότητας για αρκετό καιρό. Σε περιπτώσεις όπως αυτές, οι κυβερνήσεις πρέπει να προστατεύουν την παραγωγική δυνατότητα της οικονομίας.

Αυτό ακούγεται ως μια συνταγή της σύγχρονης νομισματικής θεωρίας…
Ναι,  αλλά είναι επίσης και μια πολύ Κεϋνσιανή και μετα-Κεϋνσιανή συνταγή εάν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε αυτούς τους όρους. Αντιμέτωποι με μια διακοπή της παραγωγικής διαδικασίας με όλες τις επιπτώσεις που αναφέραμε, η ελλειμματική δημοσιονομική επέκταση θα είναι αναγκαία.

Το διακριτό χαρακτηριστικό της σύγχρονης νομισματικής θεωρίας είναι σε κανονικές και όχι σε εποχές κρίσεις. Σε κανονικές περιόδους, θα υποστήριζαν την ελλειμματική δημοσιονομική επέκταση και τη χρηματοδότησή της από την κεντρική τράπεζα,  και θα ανησυχούσαν λιγότερο για το ύψος του δημοσιονομικού ελλείμματος ή για το μέγεθος του χρέους, υπό την προϋπόθεση ότι δεν δημιουργείται πληθωρισμός.

Ο πληθωρισμός
Η πανδημία έχει επηρεάσει την παγκόσμια οικονομική δραστηριότητα. Ως απάντηση οι κεντρικές τράπεζες έχουν προωθήσει γενναία μέτρα για τον μετριασμό των υφεσιακών επιπτώσεων της πανδημίας, μεγεθύνοντας τα πακέτα ποσοτικής χαλάρωσης με αποτέλεσμα να αυξήσουν τη συνολική ποσότητα του χρήματος σε κυκλοφορία.  Είναι εύλογο να αναμένουμε εκτίναξη του πληθωρισμού μετά την πανδημία;  
Όχι απαραίτητα, είναι η γρήγορη απάντηση. Η πανδημία ήταν ένα απρόβλεπτο εξωγενές σοκ με πολλαπλές επιπτώσεις και τη μερική διακοπή της παραγωγικής διαδικασίας.

Η ελλειμματική δημοσιονομική επέκταση και η συσσώρευση χρέους αντίστοιχα, ήταν απαραίτητα στοιχεία οικονομικής πολιτικής για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κρίσης στην πραγματική οικονομία. Οι κεντρικές τράπεζες εφαρμόζουν επεκτατικές νομισματικές πολιτικές για παρατεταμένο χρονικό διάστημα, και συγκεκριμένα από την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και μετά. Η διόγκωση των ισολογισμών των κεντρικών τραπεζών και η συσσώρευση δημοσίου χρέους είναι παρατεταμένο φαινόμενο που δεν έχει ακόμα δημιουργήσει πληθωρισμό στις προηγμένες χώρες.

Οι λόγοι για τους οποίους ο πληθωρισμός παρέμεινε χαμηλός όλα αυτά τα χρόνια είναι πολλοί και ποικίλοι και δεν βλέπω πώς ο πληθωρισμός θα αυξηθεί μετά την πανδημία ή εξαιτίας αυτής. Ο πληθωρισμός θα αυξηθεί κάποτε, όταν θα συντρέχουν οι λόγοι για αύξηση του. Θα εξηγήσω

Όχι μόνο δεν είχαμε πληθωρισμό όλα αυτά τα χρόνια της νομισματικής χαλάρωσης, αλλά τουναντίον είχαμε αποπληθωρισμό. Το φαινόμενο του αποπληθωρισμού δεν είναι μια απλουστευμένη έννοια στη βάση μιας ψυχολογίας αναβολών των δαπανών για να αγοράσουμε φθηνότερα την επόμενη φορά επειδή πέφτουν οι τιμές. Ο πληθωρισμός συμβαίνει όταν έχουμε υπερβολική πιστωτική επέκταση από τις τράπεζες μέσα σε ένα κύκλο ανόδου. Όταν οι αποδόσεις των επενδύσεων είναι υψηλές, η πιστωτική ζήτηση θα είναι επίσης υψηλή, και οι τράπεζες θα ικανοποιούν την υπερβολική πιστωτική ζήτηση. Σε τέτοια περίπτωση θα υπάρξει πληθωρισμός. Δεν είναι τελικά ο πληθωρισμός νομισματικό φαινόμενο; Ορίστε λοιπόν. Στην αντίθετη μεριά, είναι το φαινόμενο του αποπληθωρισμού, όταν συμβαίνει το αντίθετο. Στον αποπληθωρισμό έχουμε απομόχλευση, δηλαδή διαγράφουμε χρέος. Η συσσώρευση κακών χρεών μετά από μια περίοδο πιστωτικής επέκτασης οδηγεί στην απομόχλευση τους, τη διαγραφή τους. Αυτός είναι ο αποπληθωρισμός. 

Πώς λειτουργούν και πώς επιβιώνουν οι επιχειρήσεις μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον χαμηλών αποδόσεων και  χαμηλής παραγωγικότητας;
Πρώτο θα ήθελα να υπογραμμίσω πως υπάρχουν περισσότεροι λόγοι για τον αποπληθωρισμό ή τον χαμηλό πληθωρισμό. Για παράδειγμα, όταν οι αποδόσεις των επενδύσεων είναι χαμηλές, η ζήτηση πιστωτικών διευκολύνσεων περιορίζεται. Η επενδυτική δραστηριότητα μειώνεται και αυτό επιβραδύνει την παραγωγικότητα. Πώς λειτουργούν και πως επιβιώνουν οι επιχειρήσεις μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον χαμηλών αποδόσεων και  χαμηλής παραγωγικότητας; Μα ασφαλώς περιορίζοντας τα έξοδά τους, μειώνοντας προσωπικό και μισθούς. Αυτή η συμπεριφορά εντείνει την εισοδηματική ανισότητα που με τη σειρά της μειώνει την ολική ζήτηση. Η μείωση της ολικής ζήτησης, συμβάλει στον χαμηλό πληθωρισμό. Αυτά τα φαινόμενα, χαμηλών αποδόσεων, χαμηλής παραγωγικότητας και  άλλα, συμβαίνουν από την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και μετά, για να μη πω από πολύ νωρίτερα.

Υπάρχουν ασφαλώς πολύ περισσότερα που μπορούμε να πούμε για να εξηγήσουμε το φαινόμενο αυτό. 
Βέβαια. Είναι οι επιδράσεις της παγκοσμιοποίησης των αλυσίδων εφοδιασμού ή οι συνέπειες των τεχνολογικών καινοτομιών που μειώνουν το κόστος. Αλλά ας μην επεκταθούμε πάρα πολύ. Η απάντησή μου είναι αυτή, ότι δεν αναμένω ο πληθωρισμός να  είναι το αποτέλεσμα του μετα-πανδημικού κόσμου. Ο πληθωρισμός θα προκύψει από την αλλαγή στον μακροπρόθεσμο οικονομικό κύκλο από την εποχή της απομόχλευσης που ζούμε τώρα, στην  εποχή της  πιστωτικής επέκτασης. Θα έρθει αυτή η στιγμή, αλλά δεν το αναμένω στο μεσοπρόθεσμο διάστημα. 

.